Ο χώρος του σημερινού Πυθαγορείου τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα υπήρξε από τους πιο σημαντικούς όχι μόνο στην αρχαιότητα αλλά και στη νεότερη εποχή, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της ελληνικής επανάστασης. Από τα τοπωνύμια του 21 εκατέρωθεν του Πυθαγορείου μόνον το Ποτοκάκι έχει διασωθεί στις μέρες μας. Η μικρή πολίχνη Τηγάνι, στα μέσα του 20ού αιώνα, έγινε Πυθαγόρειο, ενώ το παρακείμενο ακρωτήριο του κάβο Τζωρτζή από το 21 και μετά πήρε το όνομα κάβο Φονιάς.

Χρόνος και τόπος είναι πολύ συγκεκριμένα. Ο χρόνος είναι η επανάσταση του 21 που για τη Σάμο άρχισε στις 18 Απριλίου του 1821 και έληξε στις αρχές Μαΐου του 1834. Ο τόπος οριοθετείται στην περιοχή του Πυθαγορείου (Τηγανίου), που ωστόσο αντιπροσώπευσε το σύνολο της νήσου, αφενός μεν διότι σ’ αυτό το σημείο εκδηλώθηκαν οι σημαντικότερες τουρκικές επιθέσεις για την κατάκτηση της Σάμου και την καταστολή της επανάστασης και αφετέρου διότι στο παράκτιο κάστρο εγκαταστάθηκε το Γενικό Διοικητήριο της επανάστασης και διότι γειτνίαζε με την πρωτεύουσα.

Οι πολεμικές επιχειρήσεις διεξήχθησαν τον Ιούλιο του 1821 και τον Αύγουστο του 1824. Και στις δυο περιπτώσεις οι εκστρατείες του οθωμανικού στόλου απέτυχαν. Η τελευταία πολιορκία από τον οθωμανικό στόλο έγινε τον Απρίλιο του 1834 με σύμφωνη γνώμη των ευρωπαϊκών δυνάμεων με σκοπό να επιβληθεί στο νησί το καθεστώς της αυτόνομης ηγεμονίας. Από τη χρονική περίοδο της επανάστασης έχουν διασωθεί στο Πυθαγόρειο δυο εμβληματικά μνημεία: τα οχυρωματικά έργα του 1824, το κάστρο του Λυκούργου και ο έως σήμερα ενοριακός ναός της Μεταμόρφωσης (1831-1833).

Η εξέλιξη του τοπίου και ο διάλογός του με το 21 καθώς και η σημασία που είχε για το νησί και την επανάσταση γενικότερα, εντάσσεται στη γενικότερη ενότητα «τόπος και χρόνος».

Σάμος, 1-12-2021
Χ. Λάνδρος