Χρίστος Λάνδρος – Εργοβιογραφία του Γιώργου Αγγελινάρα

Στις 5 Απριλίου 2023, πραγματοποιήθηκε τιμητική εκδήλωση στην αίθουσα του δήμου Σαμίων, για τον φιλόλογο και μουσικολόγο κ. Γεώργιο Κ. Αγγελινάρα. Την εκδήλωση,  που τίμησε με την παρουσία του και ο σεβασμιώτατος κ.κ. Ευσέβιος, είχε οργανώσει ο καθηγητής Μουσικής και πρωτοψάλτης κ. Γιάννης Ζαχαρίου, ο οποίος ετοίμασε με πολυμελή χορό ιεροψαλτών το μουσικό μέρος της τιμητικής εκδήλωσης.

Στην αρχή για το έργο και την προσφορά του κ. Γιώργου Αγγελινάρα μίλησαν ο φιλόλογος Χρίστος Λάνδρος με θέμα την εργογραφία του τιμώμενου και εν συνεχεία διαβάστηκε από τον κ. Τσαρουχά κείμενο του φιλολόγου Θοδωρή Σαρρηγιάννη με θέμα την παρουσίαση του τόμου «Θεία Λειτουργία». Η χορωδία υπό τη διεύθυνση του κ. Γιάννη Ζαχαρίου απέδωσε με ακρίβεια διάφορους εκκλησιαστικούς ύμνους μελοποιημένους από τον Γιώργο Αγγελινάρα.

Οι παριστάμενοι είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν και να απολαύσουν τις μουσικές συνθέσεις του μουσικοδιδασκάλου, που βαδίζουν στο ύφος της πατριαρχικής παράδοσης. Στο τέλος της εκδήλωσης ο κ. Αγγελινάρας ευχαρίστησε όλους όσοι συμμετείχαν σ’ αυτήν και με συγκίνηση αναφέρθηκε στους πρώτους δασκάλους του της βυζαντινής Μουσικής που τον μύησαν στη γοητεία της. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί την ομιλία του Χ. Λάνδρου χωρίς τις  εναρκτήριες προσφωνήσεις.

ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΑΓΓΕΛΙΝΑΡΑ[1]

Είναι μεγάλη μου τιμή να μιλήσω απόψε ενώπιόν σας για τον Γιώργο Αγγελινάρα, δάσκαλο των γυμνασιακών μου χρόνων, με τον οποίο μας συνδέει μακρά φιλία, χαίρομαι και σεμνύνομαι που υπήρξα μαθητής του και εξακολουθώ, ευγνωμόνως, κοντά του τη μαθητεία.  Ευχαριστώ τον συνάδελφο κ. Γιάννη Ζαχαρίου που μου έδωσε την ευκαιρία να αναφερθώ στο πλούσιο και πολυσχιδές έργο του, έστω και εν συντομία. Γιατί θα χρειαζόταν πολύς χρόνος για μια ενδελεχή παρουσίαση του εκπαιδευτικού, μουσικολογικού και συγγραφικού του έργου. Ας μου συγχωρεθούν, λοιπόν,  οι συντομεύσεις και οι εξ ανάγκης παραλείψεις. Στο αφιερωματικό προς τιμήν του διπλό τεύχος του Απόπλου, με αριθμό 89-90, είπαμε πολλά, γράφτηκαν αρκετά, αλλά έμειναν εκτός της ύλης του περιοδικού και άλλα, που δεν τα προσεγγίσαμε καν. Προσωπικά, αισθάνομαι ευνοημένος στον χώρο της ιεροψαλτικής τέχνης από την, για τρεις περίπου δεκαετίες, συχνή συνεργασία μας στα αναλόγια ιερών ναών και από το 2006 στο αναλόγιο του Αγίου Θεοδώρου.

Θα μου επιτρέψετε να σας μεταφέρω σας ένα μικρό απόσπασμα από αφήγηση του δεκάχρονου Γιώργου Αγγελινάρα, όταν μαζί με τον παππού του Γεώργιο Σοφούλη, τη μητέρα του και άλλους συγγενείς εγκατέλειψαν τη Σάμο το Νοέμβριο του 1943 και έγιναν πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή. Το είχε διαβάσει ο ίδιος πριν από χρόνια στην επέτειο των βομβαρδισμών της Σάμου από τους Γερμανούς και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τηγάνι τχ. 34. Πρόκειται για κείμενο γραμμένο με απλότητα, ειλικρίνεια και λογοτεχνική λιτότητα.

Στη Σμύρνη μείναμε περίπου δέκα ημέρες. Επιβιβαστήκαμε σε τρένο με προορισμό την Παλαιστίνη. Θυμάμαι ότι στο Αφιόν Καραχισάρ  έκανε πολύ κρύο. Εντύπωση μου έκαναν το Ικόνιο και το Χαλέπι, στο οποίο μείναμε τρεις μέρες. Στον προσφυγικό καταυλισμό του Νουσεϊράτ κοντά στη Γάζα [φτάσαμε] του Αγίου Σπυρίδωνος 12 Δεκεμβρίου. Την επομένη γράφτηκα στην τετάρτη τάξη του Ελληνικού Προσφυγικού Δημοτικού Σχολείου.  (Τηγάνι 34, σ. 77-80)

Ο μαθητής της τετάρτης τάξης Δημοτικού επέστρεψε στην γενέθλια γη μετά την απελευθέρωση το 1945, φοίτησε στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο, σπούδασε στη Φιλοσοφική σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, στο κλασικό φιλολογικό της τμήμα, υπηρέτησε ως έφεδρος αξιωματικός του Ναυτικού, δίδαξε σε σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης στη Σάμο και στην Αθήνα, ενώ παράλληλα με τις σπουδές από τα γυμνασιακά χρόνια με σταθερή προσήλωση στην Ορθοδοξία και στην ελληνική παράδοση σπούδασε τα Μουσικά τη Βυζαντινή Μουσική για να εξελιχθεί σε δεινό κλασικό φιλόλογο και σε έναν από τους καλύτερους μουσικολόγους της Ελλάδας. Δάσκαλοί του αρχικά ο Εμμανουήλ Βαμβουδάκης και αργότερα ο Αντώνιος Σύρκας. Δίδαξε και συνεχίζει να διδάσκει με νεανική διάθεση τα ελληνικά γράμματα, την τέχνη, τη μουσική και προπάντων μια στάση ζωής στα νάματα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της Ορθοδοξίας. Ως εκπαιδευτικός  υπηρέτησε στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο και Λύκειο, στο Γυμνάσιο-Λύκειο Μαραθοκάμπου, στο Βαρβάκειο στην Αθήνα, ενώ μετεκπαιδεύτηκε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης και συνέχισε την διδασκαλική του σταδιοδρομία υπηρετώντας σε επιτελικές θέσεις της εκπαίδευσης.

Για την εκπαιδευτική του σταδιοδρομία παραθέτω ένα λιτό σύντομο κείμενο από το περιοδικό  Απόπλους τχ. 89-90 (σ. 6-7)

«Υπηρέτησε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (1962-1995) ως καθηγητής φιλόλογος, γυμνασιάρχης, διευθυντής λυκείου και αναπληρωτής διευθυντής Σ.Ε.Λ.Μ.Ε. Αθηνών. Μετά τη συνταξιοδότησή του επέστρεψε στη Σάμο, όπου ζει και προσφέρει αφειδώλευτα τις γνώσεις του αρθρογραφώντας στον τοπικό τύπο, συμμετέχοντας στα πολιτιστικά δρώμενα του νησιού και διευθύνοντας χορούς ψαλτών ή χορωδίες μαθητών βυζαντινής μουσικής. Επί σειρά ετών διετέλεσε κατηχητής, καθηγητής και διευθυντής της Σχολής Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας. Επί δεκαετίες εξυπηρέτησε τα ιεροψαλτικά αναλόγια της Σάμου εντελώς αφιλοκερδώς. Έχει συμμετάσχει ως κεντρικός ομιλητής σε πολλές μουσικολογικές συνάξεις στην Αθήνα και στη Σάμο, έχει λάβει μέρος με εισηγήσεις του σχεδόν σε όλα τα συνέδρια Ιστορίας που οργανώθηκαν στη Σάμο, Είναι αναπληρωματικό μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Βυζαντινής Μουσικολογίας της Εκκλησίας της Ελλάδος,   και πρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σάμου. Υπήρξε κατά διαστήματα έκτακτος συνεργάτης του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας και του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδος. Έχει δημοσιεύσει δοκίμια και μελέτες για την εκπαίδευση, τη γλώσσα, την αρχαία ελληνική γραμματεία, τη νεοελληνική λογοτεχνία, καθώς και μουσικολογικά βιβλία για την ψαλτική τέχνη. Αρκετές από τις μελέτες και άρθρα του για τη λογοτεχνία και τα εικαστικά έχουν εκδοθεί σε συγκεντρωτικούς τόμους. Ακαταπόνητος εργάτης του πνεύματος συνεχίζει να δημοσιεύει άρθρα και μελετήματα σε εφημερίδες και περιοδικά. Έχει παρασημοφορηθεί από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος με τον Χρυσό Σταυρό του Αποστόλου Παύλου και έχει τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών, το Υπουργείο Πολιτισμού, το Δήμο Αθηναίων, την Ακαδημία Κοινωνικών, Εθνικών και Πολιτιστικών Σχεδιασμών, το Δήμο Σαμίων, την Ιερά Μητρόπολη Τρίκκης και Σταγών, το Σωματείο Ιεροψαλτών Τρικάλων, τον Παγκρήτιο Σύλλογο Φίλων Βυζαντινής Μουσικής, το Γενικό Επιτελείο Στρατού και την 79 ΑΔΤΕ. Επίσης έχει τιμηθεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το οφίκιο του άρχοντος μαΐστορος της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας» .

Αν θελήσει κανείς να αναφερθεί στο συγγραφικό του έργο φιλολογικό και μουσικολογικό έχει πολλά να πει. Διαθέτει βαθιά γνώση της αρχαιοελληνικής, βυζαντινής και νεοελληνικής γραμματείας. Τις γνώσεις του μέσω των κειμένων του τις μοιράζεται με όλους μας είτε αρθρογραφώντας, είτε συνομιλώντας δια ζώσης, δι’ αλληλογραφίας, μέσω ραδιοφώνου, τηλεφώνου ενίοτε δε και μέσω διαδικτύου. Ο Γιώργος Αγγελινάρας είναι δάσκαλος διά βίου με Δ κεφαλαίο. Δεν διδάσκει μόνο με τον λόγο αλλά κυρίως με το παράδειγμά του, τη γενναιοδωρία του, την αυστηρότητά του εναρμονισμένη με την επιείκεια, την ανεκτικότητά του, αρετές που καθόλου δεν εμποδίζουν την ευθυκρισία, δικαιοκρισία  και την ακεραιότητά του. Η φιλολογία και η βυζαντινή μουσικολογία έχουν προσδιορίσει και τη συγγραφή του. Γι’  αυτό και είναι έκδηλη η ακρίβεια στην έκφραση της γλώσσας και της μουσικής.

Στο ενεργητικό του εγγράφονται μέχρι στιγμής τουλάχιστον 20 μονογραφίες και πολλές άλλες δημοσιεύσεις και προλογικά σημειώματα σε εκδόσεις μουσικών κειμένων. Ο ίδιος έχει μελοποιήσει κατά το ύφος των μεγάλων διδασκάλων του 18^ου και 19^ου αιώνα, δηλαδή σύμφωνα με το πατριαρχικό ύφος, πλήθος Ιδιομέλων, Δοξαστικών Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου, Χερουβικών, Λειτουργικών, Άξιον εστιν και Κοινωνικών, καθώς και ακολουθίες νεοφανών αγίων.  Οι μονογραφίες του αφορούν εκκλησιαστικά θέματα, προσωπικότητες εκπαιδευτικών και μεγάλων ιεροψαλτών, φιλολογικά, λογοτεχνικά και εκπαιδευτικά ζητήματα. Χαρακτηριστικό όλων είναι πως ο συγγραφέας τους διαλέγεται με ένα κοινό που γοητεύεται από τον λόγο του, χαίρεται να τον ακούει ή να τον διαβάζει. Γι’  αυτό και έχει θαυμαστές και φίλους όχι μόνο στην Σάμο και στην Ελλάδα αλλά και στον απόδημο Ελληνισμό.

Θα αναφερθώ κατ’  επιλογήν σε ορισμένα από τα βιβλία που έχει εκδώσει, ενδεικτικά των όσων συγγραφικών δράσεών του προανέφερα.  1. Η Βιβλιογραφία των εμμέτρων νεοελληνικών μεταφράσεων της Αρχαίας Ελληνικής Ποιήσεως, ΕΚΠΑ, Αθήνα 1979 (με τον Γεώργιο Ν. Οικονόμου) υπήρξε έργο ζωής πολύτιμο για τους φιλολόγους, που απαιτούσε εργασία πολύχρονη και πολύμοχθη. 2. Το μοναστήρι της Μεγάλης Παναγίας στη Σάμο, μοναδική και έγκυρη μελέτη για την Ιερά Μονή των Πέντε Οσπητίων που έχει μεταφραστεί στα αγγλικά και στα γερμανικά 3. Σχέσεις μουσικής και παιδείας κατά Πλάτωνα και Αριστοτέλη, έργο στο οποίο συνδέει τη Μουσική με την Παιδεία εν γένει με βάση τις διδαχές των κορυφαίων αρχαίων φιλοσόφων.

Είχα την τύχη να επιμεληθώ μαζί με τον Βαγγέλη Δημητριάδη τα δυο τελευταία ογκώδη βιβλία του Φιλολογικά Γυμνάσματα. Εν φαντασία και λόγω, Απόπλους 2020 και το πρόσφατα εκδοθέν Σαμιακά Ανάλεκτα Απόπλους 2023. Στο πρώτο κυριαρχούν τα φιλολογικά μελετήματα για την αρχαία γλώσσα, τη διαχρονική της αξία, μελέτες για μεγάλους της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Παπαδιαμάντη, Σολωμό, Καβάφη, Ελύτη, Ρίτσο και άλλους), καθώς και δοκίμια εκπαιδευτικού και θρησκευτικού προβληματισμού. Στο δεύτερο είναι περισσότερα τα μελετήματα για την τοπική και γενική ιστορία, αλλά και για προσωπικότητες της λογοτεχνίας και της Τέχνης. Και οι δυο τόμοι είναι ογκώδεις και πολυσέλιδοι μεν, ευκολοδιάβαστοι δε, για την απλότητα και τη σαφήνειά τους, τόσο από το ειδικό όσο και από ένα ευρύτερο κοινό.

Δεν θα επεκταθώ στα όντως πολύτιμα για τους ιεροψάλτες μουσικά βιβλία του, τη Θεία Λειτουργία,  και το Μουσικόν Απάνθισμα δοξαστικών και ιδιομέλων Τριωδίου και πεντηκοσταρίου, ούτε θα αναφερθώ στο πιο ειδικό βιβλίο για τον καλλικέλαδο Σάμιο πρωτοψάλτη και θεολόγο Ιωάννη Κουκούλη. Θα σχολιάσω μόνο  εν συντομία το εξίσου ογκώδες, εικονογραφημένο και πολυτελές βιβλίο με τίτλο Έκφρασις Ψαλτικής Τέχνης. Στο εν λόγω έργο αναλύονται η ουσία της βυζαντινής μουσικής και της ψαλτικής τέχνης, ο σκοπός και ο ρόλος της και όπου διευκρινίζεται γιατί αυτή η μουσική στην ορθόδοξη τελετουργία διατηρήθηκε επί τόσους αιώνες, γιατί έχει τόσο μεγάλη σημασία να καλλιεργείται, να συνεχίζεται αναλλοίωτη, ποια είναι η αποστολή της, ποιους στόχους επιδιώκει και τι επιτυγχάνει. Τη σαγήνη και τη μεγάλη αξία της βυζαντινής μουσικής στο σύγχρονο κόσμο έχει υπογραμμίσει και η Σερβίδα μουσικολόγος Γκόρντανα Μπλακόγιεβιτς στο βιβλίο της Φωτοσκιάσεις στη Βυζαντινή Μουσική. Για τον Γιώργο Αγγελινάρα η ψαλτική τέχνη και μέσω αυτής η υμνογραφία στοχεύει στην μύηση στις χριστιανικές αρετές: την απλότητα, τη μετριοπάθεια, την επιείκεια, την αυτοκυριαρχία, τη διάκριση, θα προσθέσω την ανεκτικότητα, την αλληλεγγύη, την αγωνιστικότητα κ.ά.

Υποστηρίζει ότι με την ψαλμική και υμνογραφική ποίηση διατυπώνεται η δογματική Αλήθεια της Εκκλησίας, και διανοίγονται δίαυλοι επικοινωνίας του αισθητού προς το νοητό, του ορατού προς το αόρατο, του υλικού και συγκεκριμένου προς το άυλο και αφηρημένο, του παροδικού προς το αιώνιο. Ότι ολόκληρη η χριστιανική ποίηση είναι ένα μελωδικό κήρυγμα, που έχει τη δύναμη να συγκινεί βαθύτατα τους πιστούς, να προκαλεί την ευλάβεια και να διευκολύνει την κατανόηση υψηλών θεολογικών νοημάτων. Κι ακόμα ότι είναι μια παράδοση ζωντανή και ακμαία, διαχρονική και παγκόσμια, καθώς η Ορθοδοξία σεβάστηκε πάντοτε τις εθνικές ιδιαιτερότητες των αλλογενών- αλλοεθνών ομόδοξων λαών και ενίσχυσε αποφασιστικά τις τοπικές παραδόσεις τους.

Την απλότητα και το ιδιαίτερο εκκλησιαστικό ύφος λόγου και μουσικής θα κατανοήσουμε σε λίγο από τον χορό των ιεροψαλτών. Την ποιητική απόδοση της κατάνυξης που αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της εκκλησιαστικής μουσικής αλλά και της ελληνικής παράδοσης νομίζω πως αποδίδει το ακόλουθο ποίημα του Νίκου Καρούζου με τίτλο «Ορθοδοξία»

Γλυκὸ ποὺ εἶναι τὸ σκοτάδι στὶς εἰκόνες τῶν προγόνων
ἄμωμα χέρια μεταληπτικὰ
ροῦχα ποὺ τ᾿ ἄδραξεν ἡ γαλήνη καὶ δὲ γνωρίζουν ἄνεμο
βαθιὰ τὸ ἐλέησον ἀπ᾿ τοὺς ἄυλους βράχους
τὰ μάτια σὰν καρποὶ εὐωδᾶτοι.
Κι ὁ ψάλτης ὁλόσωμος ἀνεβαίνει στὸ πλατάνι τῆς φωνῆς
καημένε κόσμε
θυμίαμα ἡ γαλάζια ὀσμὴ κι ὁ καπνὸς ἀσημένιος
κερὶ νὰ στάζῃ ὁλοένα στὰ παιδόπουλα
καημένε κόσμε
σὰ βγαίνουν – ὢ χαρὰ πρώτη – μὲ τὸ Εὐαγγέλιο καὶ μὲ τὶς λαμπάδες
κ᾿ ὕστερα ἡ μεγάλη χαρὰ νὰ συντροφεύουν τ᾿ Ἅγια…
Ὁ παπα-Γιάννης τυλιγμένος τ᾿ ἄσπρο του φελόνι
καλὸς πατέρας καὶ καλὸς παπποὺς μὲ τὸ σιρόκο στὴ γενειάδα
χρόνια αἰῶνες χρόνια καὶ νιάτα πὄχει ἡ ὀμορφιά!…

Την ομορφιά, το κάλλος της γλώσσας και της μουσικής, των ύμνων της Ορθοδοξίας, μας μεταδίδει ο Δάσκαλος μας Γιώργος Αγγελινάρας με το έργο του, την συνεχή παρουσία του επί των επάλξεων και τον ευχαριστούμε νυν και αεί.

Σάμος, Απρίλιος 2023

Χ. Λάνδρος

[1] Ομιλία κατά την τιμητική εκδήλωση για τον Γιώργο Αγγελινάρα στην αίθουσα του δήμου Σαμίων 5-4-2023, που οργάνωσε ο καθηγητής και πρωτοψάλτης κ. Γιάννης Ζαχαρίου με χορό ιεροψαλτών.