Ένας ασκητής μέσα στον κόσμο

Ένας ασκητής είναι δύσκολο έως και ακατόρθωτο να ζήσει μέσα στον κόσμο. Ένας κόσμος όμως μπορεί να ζήσει μέσα στην άσκηση. Τα παραπάνω, έρχεται να μας επιβεβαιώσει μία μεγάλη ασκητική μορφή της ερήμου, ο όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης ή Ιωάννης της Κλίμακος, καθώς είναι γνωστός για το περίφημο ασκητικό του έργο «Κλίμακα». Αυτήν, λοιπόν, την Κυριακή, Κυριακή Δ’ Νηστειών, η εκκλησία μας τιμά τη μεγάλη αυτή μορφή.

Η αλήθεια είναι πως η Κλίμακα, αποτελεί ένα βιβλίο γραμμένο για μοναχούς. Γράφτηκε από τον Ιωάννη, ύστερα από αγώνες, πένθος, κόπους. Παρά το γεγονός, όμως, ότι γράφτηκε για μοναχούς, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ένα απαγορευμένο βιβλίο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Το έργο αυτό, σίγουρα έργο μετάνοιας, πένθους, δακρύων, έχει τη δυνατότητα να ωφελήσει τον άνθρωπο. Το ότι έχει τόπο γέννησης του την έρημο, αυτό δεν σημαίνει ότι αποτελεί έναν ακόμη απαγορευμένο καρπό για τη ζωή του ανθρώπου. Εξάλλου, αρκετούς απαγορευμένους καρπούς έχουμε συλλέξει και αρκετές συνήθειες και στοιχεία έχουμε εξορκίσει και δαιμονοποιήσει στη ζωή της εκκλησίας.

Θα αναρωτηθεί κάποιος και θα πει, μα καλά πώς εμείς που ζούμε στις πόλεις, με άλλα ερεθίσματα, νοοτροπίες, αντιλήψεις, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε ένα τέτοιο ασκητικό βιβλίο; Εδώ, χρειάζεται ένα ξεκαθάρισμα. Η Κλίμακα του Ιωάννη μπορεί να είναι ένα ασκητικό βιβλίο, η λέξη «ασκητικός» να τρομάζει και να φοβίζει, όμως δεν είναι μυστικό βιβλίο. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, ώστε να μπορέσουμε να προχωρήσουμε παραπέρα. Ο Ιωάννης είναι ένας ασκητής της ερήμου, δεν είναι ένας μυστικός θεολόγος, όπως είναι ο Μάξιμος Ομολογητής και ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, τα έργα των οποίων, ιδίως του πρώτου, έχουν υψηλό βαθμό δυσκολίας σε θέμα αντίληψης. Η Κλίμακα, λοιπόν, δεν σχετίζεται με τη μυστική θεολογία, καθώς δεν επεξεργάζεται το θέμα της έκστασης, του βυθισμού στον Θεό, του θείου φωτός, των μυστικών βιωμάτων όπου ο άνθρωπος φτάνει σε υψηλά πνευματικά στάδια κ.ο.κ.

Οι συνθήκες της ερήμου με εκείνες των πόλεων είναι ξένες μεταξύ τους. Ο άνθρωπος της ερήμου έχει περισσότερες προϋποθέσεις να κοινωνήσει με τον Θεό. Αυτό πάλι, δεν απαγορεύει τη χρήση της Κλίμακος, που γράφτηκε στην έρημο, στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Η Κλίμακα είναι ένα επαναστατικό πνευματικό μανιφέστο. Μία φιλοσοφημένη θεώρηση της ανθρωπολογίας, μία εμβάθυνση στην ψυχολογία του ανθρώπου, μία αυτογνωσιακή τοποθέτηση του ανθρωπίνου προσώπου εντός του εαυτού του, τοποθέτηση που προέρχεται από τη σχέση του  δια της φυσικής συνείδησης, που ο Θεός εγκατέσπειρε σε κάθε άνθρωπο. Ο Ιωάννης ο Σιναΐτης είναι άριστος φιλόσοφος, άριστος ψυχολόγος, μα περισσότερο είναι άγιος. Έχει τέτοιο υπαρξιακό βάθος ο λόγος του, τέτοια δυναμική άσκησης αυτοσυνειδησίας, που πιστεύω πως ακόμη κι ένας άθεος ή ένας αδιάφορος ή ένας δύσπιστος, ακόμη κι ένας αρνητής του Θεού, θα ένιωθε έκπληξη και έλξη στην ολότητα της προσωπικής του ύπαρξης, αν διάβαζε τους λόγους του Ιωάννη.

Γίνεται λόγος για νηστεία, αγρυπνία στην Κλίμακα, όμως ο Ιωάννης δίνει τη μεγαλύτερη σημασία στην ταπείνωση και αναφέρει στο έργο του τη φράση του ιερού ψαλμωδού «οὐ νενήστευκα, οὐκ ἠγρύπνησα, οὐ κεκαύκηκα, ἀλλ᾽ ἐταπεινώθην καί ἔσωσέ με ὁ Κύριος». Θέλει, με τον τρόπο αυτό, ο Ιωάννης να μας πει πως καμία νηστεία, προσευχή, αγρυπνία, καταπόνηση του σώματος, δεν έχουν σημασία και αξία, εάν ο μοναχός δεν έχει ταπείνωση. Κατ’ επέκταση; Εάν ο άνθρωπος δεν έχει ταπείνωση. Ο Ιωάννης γράφει πως κατά την έξοδο της ψυχής, δεν θα κατηγορηθούμε διότι δεν κάναμε θαύματα, ούτε διότι δεν θεολογήσαμε, ούτε διότι δεν γίναμε θεωρητικοί, αλλά οπωσδήποτε θα δώσουμε λόγο στον Θεό διότι δεν πενθήσαμε, κι εννοεί φυσικά το πένθος για τις αμαρτίες.

Γράφτηκαν, λοιπόν, για τους μοναχούς, τα λόγια της Κλίμακας. Αλλά τα λόγια αυτά δεν αφορούν μόνο την έρημο. Επεκτείνονται στην κοινωνία μας. Ενδεικτικά, μερικά από τα θέματα που θίγονται στην Κλίμακα, είναι τα εξής: Υπακοή, μετάνοια, αοργησία, μνησικακία, καταλαλιά,  ψεύδος, αγνεία, κενοδοξία, υπερηφάνεια, πραότητα και απλότητα, προσευχή, απάθεια, αγάπη, ελπίδα και πίστη. Με λόγο υποψιασμένο, φιλοσοφημένο και που εγκεντρίζει στο πρόσωπο του Χριστού, ο Ιωάννης δείχνει την κλίμακα των αρετών. Δείχνει στον άνθρωπο πως να αγωνιστεί να μεταμορφώσει τα πάθη του, να τα κατευθύνει με αγαθή προαίρεση στον Χριστό, όπως θα έλεγε ο Γρηγόριος Νύσσης, να συνηθίσει στη ζωή της σιωπής, της ταπείνωσης, που ελκύει τη χάρη του Θεού.

Η Κλίμακα, για κάποιους αδιάφορους που μπορεί να μην έχουν σχέση με το πρόσωπο του Χριστού, στην καλύτερη περίπτωση, ίσως να δείχνει ένα βιβλίο με αρετές, αξίες, που δημιουργούν καλούς ανθρώπους. Ο λόγος όμως της ερήμου δεν δημιουργεί καλούς ανθρώπους, καλούς και αγαθούς πολίτες, αλλά πλάθει αγίους. Αγιάζει τον άνθρωπο, τον φτάνει πέρα από την ηθική ιδιότητα του καλού, μεταμορφώνοντας οντολογικά την ύπαρξη του σε βάθος αγιοπνευματικό.

Ο Ιωάννης στέκεται ανατρεπτικός και με τα ανένταχτα του λόγια. Έτσι σε πείσμα της ανέραστης εποχής και των όσων ανέραστων, αν ερχόταν και σήμερα ανάμεσα μας, θα έφερνε τον ίδιο λόγο και πάλι, κάπως έτσι: «Ο πραγματικός εραστής φέρνει πάντοτε στον νου του το πρόσωπο του αγαπημένου του και το εναγκαλίζεται μυστικά με ηδονή. Αυτός ποτέ, ούτε και στον ύπνο του δεν μπορεί να ησυχάσει, αλλά και εκεί βλέπει το ποθητό πρόσωπο και συνομιλεί μαζί του. Έτσι συμβαίνει στον σωματικό έρωτα. Έτσι συμβαίνει και σ’ αυτούς πού αν και έχουν σώμα είναι ασώματοι (και ασκούν τον πνευματικό έρωτα). Κάποιος που χτυπήθηκε από αυτό το βέλος έλεγε για τον εαυτό του -πράγμα πού με κάνει να θαυμάζω- : ‘’Εγώ καθεύδω’’ από την ανάγκη της φύσεως, ‘’η δε καρδία μου αγρυπνεί’’ από το πλήθος του έρωτος (Άσμα 5, 2). Πρέπει να σημειώσεις και τούτο, ως αφοσιωμένε φίλε, ότι αφού η ψυχή σαν άλλη έλαφος εξοντώσει τα δηλητηριώδη ερπετά των παθών, τότε ‘’ἐπιποθεῖ καί ἐκλείπει προς Κύριον’’ (Ψαλμ. 83, 3), διότι πληγώνεται σαν με δηλητήριο από το πυρ της αγάπης».

Ηρακλής Αθ. Φίλιος

Βαλκανιολόγος, Θεολόγος