Κώστας Δεμερτζής: Από τη Σάμο πρόσφυγας στις πηγές του Μωυσέως και την Αιθιοπία

Βρέθηκε σε στρατόπεδα προσφύγων στις πηγές του Μωυσέως και ακολούθως στην Αιθιοπία. Η πείνα θέριζε στη Σάμο και η «πολέντα» μία καλαμποκόσουπα που μοίραζαν οι Ιταλοί, δεν έλυνε το πρόβλημα. Κοντά 3.000 ήταν οι θάνατοι από την πείνα στη Σάμο στην κατοχή.

Στο χωριό του Κώστα Δεμερτζή, υπήρχε ένας καλός Ιταλός λοχαγός που φέρθηκε καλά στους ντόπιους, αλλά αυτό δεν άρεσε σε μερικούς Έλληνες φασίστες, που ζήτησαν την απομάκρυνσή του. Στη θέση του ήρθε ο Μαρέτο, με ντύσιμο σαν του Μουσολίνι και στην ημερήσια διάταξη ήταν οι διώξεις και τα βασανιστήρια.

«Χαρακτηρισμένος», όπως και αρκετοί άλλοι, ο Κώστας Δεμερτζής, παίρνει το δρόμο της προσφυγιάς για να γλιτώσει τη σύλληψη. Το 1943 από τον Άσπρο Κάβο και μία βάρκα με 30 επιβαίνοντες, καταλήγει στις ακτές της Τουρκίας και τυγχάνει καλής μεταχείρισης από τους Τούρκους στρατιώτες, που δίνουν στους πρόσφυγες, σύκα, φουντούκια, σταφίδες, καπνό και τσιγαρόχαρτα. Μέχρι να γίνει αυτό, είχαν τραφεί με αχινούς και ένα χταπόδι.

Τους πάνε στο Κουσάντασι και μένουν εκεί 20 μέρες. Ακολουθεί η διαδρομή Σμύρνη – Χαλέπι, με τρένο κάτω από άθλιες συνθήκες. Στο Χαλέπι τους γδύνουν και τους ψεκάζουν για να φύγουν ψείρες και παράσιτα.

Επόμενος σταθμός το προσφυγικό στρατόπεδο στις πηγές του Μωυσέως. Εκεί σημειώνονται θάνατοι προερχόμενοι και από τις άθλιες συνθήκες στα μαγειρεία, όπου οι Αιγύπτιοι που τα δουλεύουν πλένουν – βράζουν τις κελεμπίες τους στα ίδια καζάνια που μαγειρεύουν το φαγητό.

Καταγράφονται 100 θάνατοι, ενώ η καντίνα του Σκίπερ, ενός Αγγλοεβραίου θησαυρίζει με τζίρο 150 λίρες τη μέρα, ποσά που καταθέτουν για σίτιση οι πρόσφυγες και προέρχονται κυρίως από χρήματα που λαμβάνουν από στρατιώτες συγγενείς τους, που υπηρετούν στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής.

Ο Δεμερτζής με το Γιάννη Σανδαλή, οργανώνουν μία μαζική διαμαρτυρία και τελικά οι Έλληνες παίρνουν τον έλεγχο των μαγειρείων. Το φαγητό καλυτερεύει και ο τζίρος της καντίνας πέφτει στις 8 λίρες τη μέρα.

Οι πρωτεργάτες κατηγορούνται ως «κομμουνιστές» και απειλούνται με μεταφορά σε άλλο προσφυγικό στρατόπεδο, με δυσμενέστερες συνθήκες διαβίωσης.

Επεισόδιο δημιουργήθηκε, όταν τα «Πίκετ» αστυνομικά σώματα των Εγγλέζων, έφιππα κατά κανόνα και στελεχωμένα συχνά από έγχρωμους των αποικιών δέρνουν ανηλεώς Άραβες που έψαχναν φαγητό στα σκουπίδια του προσφυγικού καταυλισμού (δείτε αντίστοιχη μαρτυρία και στη συνέντευξη του Χ. Σταυρινάδη), με αποτέλεσμα να ξεσηκωθούν μαζικά οι ελληνίδες γυναίκες του στρατοπέδου και να δείρουν τα Πίκετ.

Το στρατόπεδο υποδέχεται μεγάλο αριθμό προσφύγων από τη Σάμο, όταν οι Άγγλοι αποφασίζουν να αφήσουν τη Σάμο και να μην δώσουν τη μάχη με τους Γερμανούς, παρά το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των Ιταλών που έχουν συνθηκολογήσει, έχει πάει με την πλευρά τους, ο ΕΛΑΣ έχει 1.500 μαχητές στο νησί και ο Ιερός Λόχος έχει στείλει 350.

Όλοι αυτοί καi οι ΕΛΑΣίτες που δεν μπορούν πια να τραφούν στα βουνά της Σάμο, περνούν απέναντι.

Στις 24 Μάρτη 1944 οι εαμίτισες γυναίκες του Νουσεϊράτ αφοπλίζουν Άγγλους και ξηλώνουν τα γαλόνια αξιωματικού, επειδή τους απαγορεύουν να γιορτάσουν την επόμενη ημέρα την 25^η Μαρτίου, υπό τη λογική ότι θεωρούν όλους τους άλλους υπηκόους αποικιών και κάθε τι που θυμίζει απελευθέρωση, τους φέρνει αλεργία.

Επόμενος σταθμός του Δεμερτζή, μετά από ταξίδι με το πλοίο «Ιωνία» (αφετηρία Σουέζ, προορισμός Τζιμπουτί) η Αβησσυνία (Αιθιοπία) και συγκεκριμένα η περιοχή Casa Popolare στην πρωτεύουσα Αντίς Αμπέμπα (εκεί έμεινε και η Ελευθερία Πορτέλλου – Φράγκου).

Εκεί αναφέρει ότι υπήρχε οργανωμένο σχολείο με κανονικούς δασκάλους για τα προσφυγόπουλα. Σχολείο υπήρχε και το αναφέρει στο βιβλίο του και στις πηγές του Μωυσέως. Στην Αιθιοπία μαθαίνει τις εξελίξεις για το «κίνημα της Μέσης Ανατολής», τα «σύρματα» και τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα.

Για τους αντιφασίστες στρατιώτες που κλείστηκαν από τους Εγγλέζους στα «σύρματα», γράφει: «Οι συρματάδες ήταν αληθινοί αντιφασίστες, με πίστη για τη λευτεριά, τη δικαιοσύνη και την παγκόσμια ειρήνη».

Πλησιάζει η ώρα της επιστροφής, ο Χαϊλέ Σελασιέ, προτείνει σε όσους θέλουν να μείνουν στη χώρα, με καλούς όρους διαβίωσης – εργασίας. Στο δρόμο της επιστροφής, μένει για λίγο καιρό στο προσφυγικό στρατόπεδο Ελι Σάιτ, όπου συναντάει και 12.000 Γιουγκοσλάβους πρόσφυγες. Φτάνει το Δεκέμβρη του 1945 στη Σάμο και από εκεί ξεκινούν άλλα κεφάλαια στη ζωή του, που περιγράφονται, μαζί με την προσφυγική περίοδο, στο βιβλίο του «Το αριστερό κίνημα στον Παγώνδα Σάμου 1925 – 1955» – εκδόσεις Υπερόριος, ISBN978-960-6720-10-9.

Μέρος της προσφυγικής του πορείας, έχει αναφερθεί στο τούρκικο ντοκιμαντέρ ASYA MINOR YENIDEN.

Έρευνα: Νάσος Μπράτσος