Οι Επανορθωτικές Φυλακές που έγιναν Αρχείο – Γράφει ο Χρίστος Λάνδρου

ΟΙ ΦΥΛΑΚΕΣ ΠΟΥ ΕΓΙΝΑΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Γράφει ο Χρίστος Λάνδρου: Φιλόλογος, πρώην Διευθυντής Ιστορικού Αρχείου Σάμου

Συχνά τα κτίρια, με την πάροδο του χρόνου αλλάζουν χρήση, όταν οι συνθήκες που τα δημιούργησαν έχουν παύσει να ισχύουν. Με τον τρόπο αυτό διασώζονται από την ερήμωση και ξαναγίνονται χρήσιμα.

Τα βυρσοδεψεία στο Καρλόβασι θα γίνουν πανεπιστημιακά κτίρια, ένα έχει γίνει ήδη μουσείο. Στο Βαθύ αντίστοιχα παλιές καπναποθήκες ή καπνεργοστάσια στεγάζουν επιχειρήσεις ή υπηρεσίες.

Πιο σπάνια μια φυλακή μετατρέπεται έτσι ώστε να στεγάσει ένα πνευματικό ίδρυμα. Αυτό έχει συμβεί στη Σάμο, όπου εδώ και 22 χρόνια το Ιστορικό Αρχείο ή τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) Νομού Σάμου στεγάζονται στο πρώην κτίριο των Επανορθωτικών Φυλακών, που επισκευάστηκε κατάλληλα, ώστε να φιλοξενήσει τα αρχεία της Σάμου και τις υπηρεσίες που προσφέρουν σε πολίτες, ερευνητές, φοιτητές και σπουδαστές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης.

Παρά τις δυο και πλέον δεκαετίες που τα ΓΑΚ λειτουργούν στο χώρο των Φυλακών καμιά δημοτική αρχή δεν έχει επίσημα σηματοδοτήσει το κτίριο στους δημοτικούς χάρτες και τους οδηγούς της πόλης, με αποτέλεσμα πολλοί να συγχέουν το Ιστορικό Αρχείο με το παραπλεύρως Διοικητήριο της Αντιπεριφέρειας.

Με τη μετατροπή πάντως των εγκαταλελειμμένων Φυλακών σε κτίριο Ιστορικού Αρχείου, πέραν του ότι μια ιδιαίτερα χρήσιμη υπηρεσία και ένας πνευματικός φορέας του νησιού απέκτησε στέγη, διασώθηκε ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα του 19ου αιώνα, που αποτελεί κόσμημα για την πόλη της Σάμου.

Οι Επανορθωτικές Φυλακές Σάμου, οκταγωνικού σχήματος, μοναδικής αρχιτεκτονικής στον ελλαδικό χώρο, οικοδομήθηκαν το έτος 1882, όταν ηγεμόνας της Σάμου ήταν ο Κωνσταντίνος Αδοσίδης.

Η ανέγερση του κτιρίου ήταν τότε εκτός του κυρίως ιστού της πόλης. Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε το Δημόσιον Αρχειοφυλάκιον, πρόγονος του Ιστορικού Αρχείου, που στεγάσθηκε στο Ηγεμονικό Τυπογραφείο, ακριβώς δίπλα από τις Φυλακές.

Σε μικρή απόσταση, εκεί όπου σήμερα είναι το Διοικητήριο είχε ανεγερθεί το Γενικό Νοσοκομείο Σάμου, το 1875. Μπροστά από τα προαναφερθέντα κτίρια είχε προβλεφθεί με νόμο μία από τις τρεις μεγάλες πλατείες της πόλης, η πλατεία Φυλακών.

Στην άλλη κατεύθυνση βορειοδυτικά, το 1882 είχε ολοκληρωθεί η ανέγερση του Πυθαγορείου Γυμνασίου (σήμερα στεγάζει το 1ο Δημοτικό σχολείο της πόλης), όπου λειτούργησε για πρώτη φορά η Δημόσια Βιβλιοθήκη και το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Πίσω από τις Φυλακές υπήρχε από τα προεπαναστατικά χρόνια ο ναός του αγίου Χαραλάμπους, μετόχιο της Μεγάλης Παναγίας, που ήταν και σχολείο στα χρόνια της Επανάστασης του 1821.

Σε μικρή απόσταση ήταν και ο στρατώνας τουρκικής φρουράς που στάθμευε στην πόλη παράνομα κατά παράβαση του πρωτοκόλλου της αυτονομίας από το 1850 μέχρι την κατάργηση του ηγεμονικού καθεστώτος το 1912.

Το οκταγωνικό σχήμα των Φυλακών, με εσωτερική αυλή, ακολουθούσε την τεχνοτροπία του Panopticon («Πανοπτικόν»), ενός τύπου οικοδομήματος κατάλληλου για σχολεία και φυλακές, που είχε σχεδιαστεί από τον Άγγλο στοχαστή Τζέρεμι Μπένθαμ. Η λογική ενός τέτοιου κτιρίου ήταν να παρακολουθούνται, να βλέπονται από παντού, οι τρόφιμοί του. Οι κρατούμενοι πρέπει να ξέρουν ότι επιτηρούνται αδιάκοπα.

Οι Φυλακές της Σάμου είχαν στο κέντρο της αυλής μια δεξαμενή νερού, επίσης οκταγωνικού σχήματος, η οποία καθαιρέθηκε στη νέα χρήση του κτιρίου, ενώ στη σειρά των κελιών υπάρχει εκκλησίδιο των αγίων Σοφίας, Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης (17 Σεπτεμβρίου). Στην αρχή οι Φυλακές ήταν ισόγειο οικοδόμημα.

Το 1908 κτίσθηκε και δεύτερος όροφος στην πρόσοψη που λειτούργησε ως τμήμα γυναικείων φυλακών. Οι τρόφιμοι των φυλακών ήταν ποινικοί κυρίως. Αργότερα όμως φυλακίζονταν και πολιτικοί κρατούμενοι. Οι φυλακές λειτούργησαν μέχρι το 1968. Οι τελευταίοι κρατούμενοι ήταν πολιτικοί, οι συλληφθέντες αριστεροί από τη χούντα των συνταγματαρχών του 1967.

Μετά τον εκτοπισμό τους σε νησιά εξορίας, οι Φυλακές εγκαταλείφθηκαν. Για μικρό διάστημα χρησιμοποιήθηκαν για τη στέγαση υπηρεσιών στα γραφεία της εισόδου και στα κελιά του άνω ορόφου. Από το 1975 και μέχρι το 1992 εγκαταστάθηκε στο χώρο στρατιωτικό πρατήριο, με μικρέ επεμβάσεις στα πρώην κελιά της Φυλακής.

Παραπλεύρως οικοδομήθηκε νέο κτίριο της πυροσβεστικής υπηρεσίας Σάμου. Στην προοπτική διαμόρφωσης του χώρου υπήρχε το σχέδιο κατεδάφισης του κτιρίου. Αν αυτό προχωρούσε θα χανόταν ένα ακόμη κτίριο του 19ου αιώνα, όπως συνέβη με το Νοσοκομείο, την Αγορά και το Ηγεμονικό Μέγαρο.

Το σχέδιο καταστροφής ή μετατροπής των Φυλακών σε πάρκινγκ ματαιώθηκε το 1992 με την παραχώρηση του χώρου από την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου στο Υπουργείο Παιδείας για να στεγάσει το Ιστορικό Αρχείο. Στην παραχώρηση, και συνεπώς στη διάσωση ενός μνημείου της Σάμου, εκτός από τους υπηρεσιακούς παράγοντες (Ιστορικό Αρχείο Σάμου, Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ, Τμήμα Ιστορικών Αρχείων του ΥΠΕΠΘ), καθοριστική υπήρξε η συμβολή του τότε βουλευτή Αλέξη Σεβαστάκη, ιστορικού, λογοτέχνη και νομικού, καθώς και του τότε δημάρχου Σαμίων κ. Πέτρου Γρύλλου.

Οι εργασίες ριζικής επισκευής των Φυλακών και μετατροπής τους σε χώρο Ιστορικού Αρχείου ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 1999, ενώ από το 2000 το πλούσιο αρχειακό υλικό, ταξινομημένο, μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στα νέα αρχειοστάσια, εξοπλισμένα με κινητές επί σιδηροτροχιών αρχειοθήκες, που έχουν κατασκευαστεί σε εργοστάσιο της Ολλανδίας για τα συγκεκριμένα και μόνο αρχειοστάσια των Αρχείων της Σάμου.

Πριν αρχίσει να λειτουργεί η υπηρεσία των ΓΑΚ Σάμου στο κτίριο των Φυλακών έγιναν στο χώρο τους δυο εκδηλώσεις:  μια μεγάλη έκθεση ζωγραφικής του διεθνούς φήμης Σάμιου ζωγράφου Νίκου Κυπραίου με την ευκαιρία των εορτασμών της νέας χιλιετίας (μιλένιουμ). Η δεύτερη εκδήλωση ήταν η συνάντηση παλιών φυλακισμένων στον αναμορφωμένο χώρο, όπου θυμήθηκαν και αφηγήθηκαν εμπειρίες της ζωής τους στη Φυλακή.

Το Ιστορικό Αρχείο με την ονομασία πλέον ΓΑΚ Σάμου αναπτύχθηκε στο κτίριο των πρώην Επανορθωτικών Φυλακών, εμπλουτίσθηκε με νέες αρχειακές συλλογές, έχει πλήρως εξοπλισθεί σε όλα τα δωμάτια, έτσι ώστε τα πρώην κελιά να φιλοξενούν σήμερα και για πάντα τεκμήρια της τοπικής Ιστορίας. Οι Φυλακές έχουν αλλάξει χρήση και με την εγκατάσταση σ’  αυτές των ΓΑΚ έχουν μεταβληθεί σε πνευματικό ίδρυμα, ερευνητικό κέντρο Ιστορίας. Δεν είναι πια χώρος εγκλεισμού, αλλά χώρος μελέτης και δημιουργίας με προσφορά στην κοινωνία και στην επιστήμη. Τα αρχεία είναι ανοιχτά και προσβάσιμα σε κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη, ερευνητή ή σπουδαστή, είτε στο χώρο τους είτε και διαδικτυακά μέσω των ενημερωτικών καταλόγων τους και μέσω της ψηφιοποίησης ικανής ποσότητας σπάνιων εγγράφων.

Το κτίριο των ΓΑΚ παρά την ριζική επισκευή του δεν παύει να είναι παλαιό οικοδόμημα που χρειάζεται συχνά επιδιορθώσεις και ιδιαίτερη φροντίδα για να ανταποκριθεί στην αποστολή του. Δυστυχώς δεν υπάρχει η ανάλογη μέριμνα εκ μέρους της πολιτείας τους στόχους της οποίας εξυπηρετεί. Το προσωπικό που υπηρετεί καταβάλλει τις πιο φιλότιμες προσπάθειες να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που παρουσιάζονται καθημερινά και είναι πολλά από την προμήθεια απλών αναλώσιμων υλικών μέχρι την επιδιόρθωση ηλεκτρονικών μηχανημάτων και μέχρι την επισκευή και διόρθωση φθορών του κτιρίου. Η μείωση του προσωπικού από την περίοδο των μνημονίων είναι ένα άλλο σοβαρότατο πρόβλημα. Γι’  αυτό αξίζουν πολλές ευχαριστίες και συγχαρητήρια στις κυρίες Α. Χατζημιχάλη, Όλγα Φακάρου, μόνιμες υπαλλήλους και στην κυρία Σταυρούλα Κυριακού απεσπασμένη, για την υπεύθυνη διαχείριση του αρχειακού υλικού και των παντοίων προβλημάτων των ΓΑΚ.

Η μετατροπή των Φυλακών σε κτίριο φύλαξης αρχείων, τεκμηρίων της Ιστορίας, λειτουργεί όχι μόνο πρακτικά, διότι εξασφάλισε ιδιαίτερους χώρους σε δυο ιδρύματα, τη Βιβλιοθήκη και το Ιστορικό Αρχείο, να στεγασθούν και να αναπτυχθούν, αλλά και συμβολικά, καθώς ο περίκλειστος τόπος των φυλακών καταργώντας τα κάγκελα δίνει την ευκαιρία να αναπτυχθεί η γνώση και η επιστημονική έρευνα. Ο πόνος της φυλακής αντικαθίσταται από τη χαρά της μελέτης. Επιπλέον η εξέλιξη αυτή για το παρόν και το μέλλον του νέου Ιστορικού Αρχείου ήταν μια πρόταση και αντίσταση συνάμα στην εποχή του καταναλωτισμού και θα είναι μια απάντηση στη βαρβαρότητα που κατακλύζει τον κόσμο. Όταν οι Φυλακές στεγάζουν Ιστορικά Αρχεία, τα βυρσοδεψεία γίνονται αίθουσες πανεπιστημιακές και οι κρασαποθήκες μουσεία, όλα αυτά μπορούν  να δώσουν ένα όραμα αισιοδοξίας στον κόσμο μας.

Χ. Λάνδρος