Κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα της Ελλάδας στην μεταπολιτευτική περίοδο

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΒΕΛΑΣ .

Κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα της Ελλάδας στην μεταπολιτευτική περίοδο – αιτίες της κοινωνικής και πολιτικής κρίσης που βιώνει σήμερα η χώρα.

Η ελληνική κοινωνία της μεταπολίτευσης χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ορθολογικών κανόνων, οι οποίοι πρέπει να είναι από όλους σεβαστοί και βάσει των οποίων να επιχειρούνται η πολιτική διακυβέρνηση, η οικονομική ανάπτυξη, η κοινωνική εξέλιξη, και όλες οι απαραίτητες για αυτά μεταρρυθμίσεις. Δεν υπάρχει κοινωνική συναίνεση από τους πολίτες ως προς τους στόχους και το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας, αλλά ούτε ως προς τα μέσα και τους τρόπους που θα χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη τους. Δεν οικοδομήθηκε ποτέ ένα κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες, το οποίο να διαχωρίζει αρχικά τη δημόσια από την ιδιωτική σφαίρα, και το οποίο να προάγει μια συλλογική πειθαρχία στους κοινωνικούς κανόνες, την υπαγωγή του ατομικού συμφέροντος στο συλλογικό, και να καθορίζει τις σχέσεις ατόμου-πολίτη και κοινωνίας.

Η ανυπαρξία συστηματοποιημένου ελέγχου και η διάβρωση των τυπικών μηχανισμών ελέγχου που υπήρχαν, οδήγησαν στην μετάβαση από την κοινωνική κουλτούρα στην ατομική κουλτούρα. Αναπτύχθηκαν πρότυπα ατομικής οικονομικής συμπεριφοράς και συμφέροντος, και σε συνδυασμό με την έλλειψη κοινωνικής αλληλεγγύης οδήγησαν σε σύγκρουση μεταξύ ατομικών και συλλογικών ορθολογικοτήτων. Το γεγονός ότι δεν έγινε ποτέ ο διαχωρισμός μεταξύ κράτους και κοινωνίας, μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, αποτέλεσε την αιτία που δεν έγιναν ποτέ δεκτές από τους πολίτες οι διάφορες κοινωνικές και πολιτικές δεσμεύσεις που επιβάλλονταν με μεταρρυθμίσεις. Σταδιακά οι ηθικοί κανόνες συμπεριφοράς που επικρατούσαν αντικαταστάθηκαν από έναν άναρχο ατομικισμό και την ανευθυνότητα απέναντι στους νόμους και τους λοιπούς συμπολίτες.

Κάνοντας μια μικρή ιστορική αναδρομή διαπιστώνουμε ότι το ελληνικό κοινοβουλευτικό σύστημα δεν αποτέλεσε παράγωγο κοινωνικών αγώνων ή την εξέλιξη του πολιτικού συστήματος μετά την καπιταλιστική ανάπτυξη της χώρας, αντίθετα αποτέλεσε τον τρόπο επιβολής των τοπικών ελίτ και της επίλυσης των αντιπαραθέσεων της εξουσίας. Αυτό έγινε χωρίς την παρουσία θεσμικών κανόνων, αλλά με την παρουσία ενός μηχανισμού μονόπλευρης κρατικής κυριαρχίας. Ως αποτέλεσμα είχε η δημοκρατία να είναι περισσότερο  τυπική και λιγότερο ουσιαστική, και ως βασικό χαρακτηριστικό είχε τον κρατισμό. Η συναίνεση από πλευράς πολιτών επιτυγχάνονταν με εξω-θεσμικές διαδικασίες, με την καλλιέργεια πελατειακών και λαϊκιστικών πρακτικών.

Μετά το 1974 και την μεταπολίτευση, τίθενται τα θεμέλια για την συγκρότηση ενός σύγχρονου ελληνικού κράτους δικαίου, κατοχυρώνοντας το δημοκρατικό πολίτευμα. Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η αναθεώρηση του Συντάγματος, δίνουν το έναυσμα για τις διαδικασίες εκσυγχρονισμού και την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Στην εξουσία πλέον συμμετέχουν και τα μεσαία στρώματα πολιτών, με στόχο την μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα και συνοχή. Η πολυφωνία από πλευράς διαφορετικών στρωμάτων στοχεύει στην ανέλιξη του γενικού συμφέροντος και στην άμβλυνση των ανισοτήτων. Όμως αυτή η διαδικασία εκδημοκρατισμού έμεινε ανολοκλήρωτη. Η ενίσχυση των πελατειακών σχέσεων μεταξύ των πολιτών και του κράτους, νομιμοποίησε την παγίωση αυτών των πρακτικών. Μαζί με την έλλειψη του κοινωνικού συμβολαίου, οδήγησε στην καθιέρωση της διαφθοράς σε επίπεδο πολιτικής εξουσίας, αλλά και σε ατομικό επίπεδο. Ο δημόσιος τομέας του κράτους και οι κοινωνικές υπηρεσίες παρέμειναν αναποτελεσματικοί,  δέσμιοι μιας παρωχημένης γραφειοκρατίας και των λανθασμένων νοοτροπιών. Αντί της οικονομικής ανάπτυξης και του κοινωνικού εκσυγχρονισμού, επικράτησε η αναξιοκρατία και το ρουσφέτι.

Το πολιτικό σύστημα που συγκροτήθηκε παρουσιάζει φορμαλιστικά χαρακτηριστικά, αλλά περιθωριοποιεί το περιεχόμενο των διαδικασιών. Έχει ηθικά κενά και πλουραλιστικά ελλείμματα. Η συντήρηση του κρατικού συστήματος, με την εναλλαγή στην εξουσία των ίδιων ισχυρών κομμάτων, οδηγεί στην έλλειψη εμπιστοσύνης. Η ανίσχυρη κοινωνία των πολιτών, η έλλειψη κανόνων και κοινωνικής συνοχής, σε συνδυασμό με τις πελατειακές πρακτικές του κράτους οδηγεί τους πολίτες σε αυθαίρετες συμπεριφορές ορμώμενες από το ατομικό συμφέρον.

Στην Ελλάδα εμφανίζεται ένας ιδιότυπος δυισμός στο πλαίσιο των πολιτισμικών παραδόσεων. Από την μία υπάρχει η παρωχημένη παράδοση που χαρακτηρίζεται από σκεπτικισμό απέναντι σε κάθε νέο, αντίθεση στο ξενόφερτο και καινούργιο, εσωστρέφεια έναντι του καπιταλισμού, προσκόλληση στις πρακτικές του παρελθόντος και αμυντική στάση απέναντι στις μεταρρυθμιστικές διαδικασίες, μια παράδοση που στηρίζει τις αντιλήψεις του παρελθόντος και εναντιώνεται σε κάθε τι προσπαθεί να αλλάξει την παράδοση. Από την άλλη βλέπουμε μια νέα παράδοση, η οποία είναι επηρεασμένη από την κουλτούρα του δυτικού φιλελευθερισμού, βλέπει θετικά τις καπιταλιστικές αγορές, είναι εξωστρεφής και στηρίζει τον  εξορθολογισμό, είναι κοσμική και στηρίζει τον ανταγωνισμό, επιζητά και ευνοεί τις διεθνείς συνεργασίες και δεσμούς, μια παράδοση ανοιχτή σε καινοτομίες και μεταρρυθμιστικές αλλαγές. Αυτή η ισορροπία και ταλάντευση μεταξύ των δύο παραδόσεων, είναι αυτή που δεν επιτρέπει την οριστική ρήξη με το παρελθόν και την ουσιαστική πορεία προς το μέλλον. Παρατηρείται η συνύπαρξη ορθολογικών και τυπικών επίσημων κανόνων ή νόμων, μαζί με ανορθολογικούς και άτυπους τρόπους λειτουργίας του κράτους. Έτσι σε όλους τους τομείς της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής μαζί με τους τυπικούς θεσμούς υπάρχουν και οι άτυποι, όπως παιδεία-παραπαιδεία, οικονομία-παραοικονομία, κράτος-παρακράτος κ.ο.κ. Στους άτυπους ανορθολογικούς θεσμούς απευθύνονται οι πολίτες, καθώς και τα συλλογικά όργανα, για την ρύθμιση ή διεκπεραίωση των υποθέσεων τους. Λειτουργούν ως δεκανίκι του κράτους και καλύπτουν τα ελλείμματα.

Η κρίση στην Ελλάδα που ξεκίνησε από το 2010 και παραμένει έως και σήμερα, μπορεί να προβάλλεται περισσότερο ως οικονομική κρίση, αλλά αποτελεί και μια κοινωνικό-πολιτική κρίση. Αρχικά θα πρέπει να ορίσουμε την έννοια της κρίσης. Η λέξη κρίση μπορεί να έχει πολλές σημασίες, όπως διάκριση, απόφαση, διαμάχη, αξιολόγηση κ.α. Στην σημερινή ελληνική κοινωνία με το όρο κρίση εννοούμε όλα τα παραπάνω, στο πλαίσιο μιας βίαιης, γρήγορης και απότομης κοινωνικής αλλαγής. Γίνεται αναφορά σε κρίση στην περίπτωση που ένα σύστημα (ή σύνολο συστημάτων) δεν λειτουργεί σωστά, δεν αποδίδει, αλλά δεν γνωρίζουμε ποια είναι η αιτία ή ποιες αποφάσεις πρέπει να ληφθούν για την βελτίωση του. Η κρίση σε οικονομικό επίπεδο σημαίνει ότι τα οικονομικά μέσα που διαθέτουμε ως χώρα δεν συμβαδίζουν με τις επιδιώξεις που έχουμε για το επίπεδο διαβίωσης μας. Τα οικονομικά μέσα και τα μέσα παραγωγής δεν επαρκούν για να συντηρήσουμε το μέχρι τώρα τρόπο ζωής μας. Οι δαπάνες και οι υποχρεώσεις που είχε αναλάβει το ελληνικό κράτος ξεπέρασαν τα έσοδα του, με αποτέλεσμα ως λύση στο πρόβλημα να θεωρηθεί η ένταξη της Ελλάδας στους μηχανισμούς στήριξης από τους Ευρωπαίους Εταίρους. Αυτό είχε ως

προαπαιτούμενες, άμεσες μεταρρυθμίσεις. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις στους οικονομικούς τομείς είχαν συνέπειες. Συνέπειες της κρίσης αποτελούν η ανεργία, που έχει αγγίξει τα μεγαλύτερα ποσοστά όλων των χρόνων και συνεχίζει να αυξάνεται, η μείωση εισοδημάτων, είτε με την μορφή πραγματικής μείωσης είτε με την έμμεση μείωση μέσω της φορολογίας. Η μείωση των εισοδημάτων έφερε την μείωση της κατανάλωσης σε όλους τους τομείς, είτε στα τρόφιμα, είτε στην ένδυση, είτε σε κοινωνικές δραστηριότητες, και συνεπακόλουθα οδήγησε στο κλείσιμο επιχειρήσεων κάθε είδους.

Από αυτό το σημείο και μετά η κρίση παίρνει μορφή κοινωνικής κρίσης. Για την αντιμετώπιση μιας κρίσης είναι απαραίτητος ο περιορισμός της αβεβαιότητας και η ανάπτυξη δεσμών και διασυνδέσεων μεταξύ των μελών μιας κοινωνικής ομάδας. Η συλλογικότητα και η εμπιστοσύνη λειτουργούν στις περιπτώσεις που το αποτέλεσμα είναι προς όφελος των ατόμων. Ως χρησιμοθηρικά όντα, οι άνθρωποι δίνουν στην εμπιστοσύνη μια ωφελιμιστική διάσταση. Στην Ελλάδα πάντα υπήρχε μειωμένη εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα, καθώς είχε αποδειχθεί ότι λειτουργούσε με πελατειακές σχέσεις, καθώς επίσης και με την αδυναμία του να πραγματοποιήσει ότι υπόσχεται. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις του μνημονίου που είχαν τις παραπάνω συνέπειες, όχι μόνο μείωσαν την εμπιστοσύνη της κοινωνίας προς το πολιτικό σύστημα, αλλά αύξησαν και την δυσπιστία προς αυτό. Κάτι που το ίδιο το πολιτικό σύστημα αδυνατεί να αντιληφθεί, επιβεβαιώνοντας την απόσταση μεταξύ πολιτικών ελίτ και πολιτών-εκλογέων.

Η μείωση της εμπιστοσύνης και η αύξηση της δυσπιστίας έχουν ως συνακόλουθα δηλωτικές συμπεριφορές των πολιτών. Συμπεριφορές όπως η αποξένωση των πολιτών από τους πολιτικούς και εκδηλώσεις θυμού απέναντι τους. Απαξίωση των θεσμών του κράτους, ειδικά αυτών που η πολιτική ηγεσία χρησιμοποιεί με επιθετικό τρόπο. Συρρίκνωση των μεγάλων κομμάτων που μέχρι την έναρξη της κρίσης διαδέχονταν το ένα το άλλο στα πολιτικά αξιώματα. Μαζική απόσυρση καταθέσεων από τις τράπεζες υπό τον φόβο της ανικανότητας αυτών που κυβερνούν, αλλά και από έλλειψη εμπιστοσύνης. Από την έναρξη της κρίσης το 2010 και μετά, παρατηρείται και η ενεργοποίηση της μέχρι τώρα ανίσχυρης κοινωνίας των πολιτών. Η κοινωνία των πολιτών μέχρι εκείνη την στιγμή παρουσίαζε μια μικρή δραστηριοποίηση με την μορφή μη κυβερνητικών οργανώσεων, όμως πάντα εξαρτημένες οικονομικά από το κράτος. Από το 2010 αυτή η δραστηριότητα αυξάνεται, καθώς επίσης κάνουν την εμφάνιση τους άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης και επαγγελματικές οργανώσεις, τα οποία προσφέρουν διάφορες μορφές υπηρεσιών, όπως υπηρεσίες υγείας, πρόνοιας και εκπαίδευσης. Το θεωρητικό πλαίσιο που περιβάλλει την κοινωνία των πολιτών είναι το σύνολο συλλογικών δραστηριοτήτων, ομάδων και δικτύων που βρίσκονται ανάμεσα στο κράτος και την αγορά, η συμμετοχή σε αυτά είναι εθελοντική και ως στόχο έχουν να εκφράσουν και να αξιώσουν από το κράτος νέες ιδέες και νοοτροπίες με κοινωνικά προνόμια, καλύτερη κοινωνική προστασία και πρόνοια. Όσο πιο ισχυρή είναι η κοινωνία των πολιτών, τόσο πιο ισχυρή είναι και η δημοκρατία, καθώς οι δημοκρατική θεσμοί αποδίδουν και ο έλεγχος τους δεν γίνεται μόνο «εκ των άνω», αλλά και «από κάτω».

Παράλληλα, όμως, με την ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών στην Ελλάδα της κρίσης,  κάνει την εμφάνιση της και η αντίθετη όψη της. Ενεργοποιούνται ιδιότυπα μορφώματα αντιδημοκρατικού χαρακτήρα, άτυπες ομάδες ρατσιστικού προσανατολισμού και ριζοσπαστικών βίαιων εκρήξεων που εκμεταλλευόμενα τις δημοκρατικές ελευθερίες, αξιώνουν τον περιορισμό της ελευθερίας κάποιων κοινωνικών ομάδων ή τον κοινωνικό τους αποκλεισμό. Η κοινωνική συνοχή αποτελεί την συλλογική διαδικασία των μελών ενός κράτους και μιας κοινωνικής ομάδας, κατά την οποία τα μέλη αυτά δρουν ενωμένα, κάτω από τους ίδιους κανόνες, με κοινό στόχο την ικανοποίηση των αναγκών τους. Σε κάθε περίοδο κρίσης, όπως και στην περίπτωση της Ελλάδας, η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, η μείωση των κοινωνικών παροχών, η αύξηση της κοινωνικής ανισότητας και η διάβρωση των ηθικών αξιών, οδηγούν σε τριγμούς στις κοινωνικές σχέσεις και κατ’ επέκταση στην κοινωνική συνοχή. Η κρίση που βιώνουμε στην Ελλάδα σήμερα πέρα από οικονομική και πολιτική κρίση, είναι και κρίση αξιών και αντιλήψεων. Τα νέα δεδομένα αποδεικνύουν ότι τα άτομα δεν έχουν κοινούς στόχους, ούτε κοινούς τρόπους επίτευξης τους. Οι περικοπές μισθών, η μεγάλη φορολογία, η αλλαγή του εργασιακού προτύπου, η έλλειψη μεταναστευτικής πολιτικής επιφέρουν αλυσιδωτές αντιδράσεις τόσο σε οικονομικό επίπεδο, όσο και σε κοινωνικό. Παρατηρείται η αύξηση της εγκληματικότητας και μαζί της η αύξηση ανασφάλειας, αδικίας και περιθωριοποίησης. Το γεγονός ότι ακόμα δεν υπάρχει κάποιο σχέδιο για την έξοδο από την κρίση ή ακόμα κι αν υπάρχει δεν είναι αντιληπτό στην πραγματική οικονομία, έφερε απογοήτευση και απαισιοδοξία στους πολίτες. Η όποια προσπάθεια για δημιουργία κοινωνικής συνοχής απορρίπτεται, και προβάλλεται το ατομικό συμφέρον και η οικογενειακή αλληλεγγύη.