Όψεις του προσφυγικού φαινομένου. Δ΄Μέρος

Γράφει ο Δημήτρης Καρβελάς

Δ΄ Μέρος

Πολιτική, Κοινωνική & Πολιτισμική Ενσωμάτωση

Τι σημαίνει πολιτική ενσωμάτωση; Πρόκειται για την ενσωμάτωση μέσω πολιτικής αναγνώρισης, δηλαδή μέσω χορήγησης πολιτικών δικαιωμάτων (εκλέγειν και εκλέγεσθαι σε διαφορετικές εκλογικές διαδικασίες, τοπικές, εθνικές, μέλη συνδικάτων, δημιουργία συλλόγων κτλ.). Είναι μια μορφή ενσωμάτωσης, η οποία πρέπει να νομοθετηθεί και να αποδοθεί στους μετανάστες και πρόσφυγες και δεν μπορεί να κατακτηθεί μόνο με τις προσπάθειες του κάθε ατόμου ή ομάδας. H πιο ολοκληρωμένη μορφή πολιτικής ενσωμάτωσης είναι η ιθαγένεια. Κάθε κράτος αποδίδει την ιθαγένεια σηματοδοτώντας την πλήρη κατοχύρωση πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και την πρόσβαση σε κάθε είδους παροχές και επιδόματα.

Υπάρχουν δύο βασικές τάσεις στον δυτικό νομικό πολιτισμό για την ιθαγένεια. Η πρώτη βασίζεται στο αίμα. Ιστορικά προέρχεται από το ρωμαϊκό δίκαιο και βασίζεται στη συγγένεια (δίκαιο του αίματος). Έτσι ένα παιδί που γεννιόταν από Ρωμαίο πατέρα (και μόνο) μπορούσε να θεωρηθεί Ρωμαίος πολίτης. Αντίστοιχα, στα σύγχρονα κράτη ένα μωρό γεννημένο από πολίτες (άνδρα και γυναίκα) ενός εθνικού κράτους είχε δικαίωμα στην ιθαγένεια αυτού του κράτους. Η τάση αυτή κυριάρχησε με παραλλαγές στην Ευρώπη και είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία των εθνικών κρατών. Αντίθετα, η δεύτερη τάση είχε ως βάση το έδαφος. Με άλλα λόγια, ένα μωρό που γεννιόταν μέσα στο κυρίαρχο έδαφος ενός κράτους (χερσαία, θαλάσσια και εναέρια σύνορα) είχε το δικαίωμα να θεωρηθεί πολίτης αυτού του κράτους (δίκαιο του εδάφους). Αυτή η μορφή  ιθαγένειας ταυτίζεται με την πολυμορφία και πολυπολιτισμικότητα των Ηνωμένων Πολιτειών.

Τι γίνεται όμως με τους ανθρώπους που δεν ανήκουν σε αυτές τις δύο κατηγορίες; Τι συμβαίνει δηλαδή σε ανθρώπους που δεν είναι γεννημένοι από γονείς πολίτες κυρίαρχου κράτους ούτε όμως έχουν γεννηθεί στο έδαφος του; Υπάρχει μια διαδικασία που ονομάζεται πολιτογράφηση μέσα από την οποία ένα κράτος αποδίδει ιθαγένεια σε ένα άτομο που δεν ανήκει στις δύο προαναφερθείσες κατηγορίες (αίμα/έδαφος). H διαδικασία καλεί το άτομο που θέλει να αποκτήσει ιθαγένεια να καταθέσει μία σειρά εγγράφων, τα οποία αποδεικνύουν τη νόμιμη παραμονή του στη χώρα για ένα χρονικό διάστημα αρκετών ετών χωρίς μεγάλα διαστήματα απουσίας, τη νόμιμη εργασία και ασφάλιση καθώς και τη νόμιμη είσοδο στη χώρα και την απουσία καταδικαστικών αποφάσεων. Η διαδικασία διαφέρει από χώρα σε χώρα στις επιμέρους λεπτομέρειες, όπως για παράδειγμα στον αριθμό των ετών διαμονής που απαιτείται, αλλά ειδικά στην ΕΕ γίνεται μια προσπάθεια σύγκλισης των κριτηρίων.

Για την Ελλάδα, η συζήτηση για την ιθαγένεια και την πολιτική ενσωμάτωση των προσφύγων και μεταναστών άρχισε κυρίως μετά το 1990 με τις ροές από την πρώην Σοβιετική Ένωση και τα Βαλκάνια.  Η αναγνώριση αυτών των μεταναστών ως μέρος της ιστορικής ελληνικής διασποράς βοήθησε στην αναγνώρισή τους και στη νομιμοποίησή τους. Αυτή η αναγνώριση δεν ήταν απλή διαδικασία, αφού οι ομογενείς καλούνταν να αποδείξουν την ελληνικότητά τους με όποιο μέσο μπορούσαν: έγγραφα (διαβατήρια, εγγραφή σε προξενικά μητρώα) είτε δικά τους είτε της οικογένειάς τους σε βάθος γενεών, γνώση της γλώσσας ή της ελληνικής ιστορίας, συμμετοχή σε συλλόγους ομογενών και γνώση χορών ή εθίμων, επίδειξη εθνικής συνείδησης.  Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να βασίζονται για κάτι τόσο σημαντικό σε υποκειμενικά συμπεράσματα ανθρώπων, οι οποίοι συχνά δε γνώριζαν την ιστορία τους (προξενικές αρχές, αστυνομία, υπάλληλοι υπουργείου εσωτερικών) ή ακόμα και σε ανθρώπους με τους οποίους ίσως να μην είχαν τις καλύτερες σχέσεις (πρόεδροι συλλόγων) ή που έβλεπαν την ευκαιρία να αποκομίσουν οικονομικά κέρδη, αφού για παράδειγμα ζητούσαν να χρηματιστούν για να βοηθήσουν στην διαδικασία αναγνώρισης των ομογενών. Η συζήτηση όμως για την ενσωμάτωση των ομογενών μαζί με τις πιέσεις της ΕΕ άνοιξε το θέμα της ενσωμάτωσης προσφύγων και μεταναστών στην Ελλάδα.

Στέγαση

Η στέγαση είναι ένα οριζόντιο θέμα (αφορά όλους τους πρόσφυγες), που επηρεάζει την κοινωνική ενσωμάτωση, την υγεία, τις ευκαιρίες απασχόλησης, και επομένως παίζει σημαντικό ρόλο για το μέλλον του πρόσφυγα και μετανάστη στην κοινωνία υποδοχής. Το θέμα της στέγασης των προσφύγων είναι περίπλοκο και σχετίζεται με παράγοντες πέρα από το εισόδημα. Η έξοδος από τα κέντρα φιλοξενίας και η επιλογή της στέγασης για τον πρόσφυγα, συνδέεται συχνά με θέματα εγγύτητας (συγγένεια, εθνοτοπικές ταυτότητες) ή με τη υποχρέωση να αποταμιευτούν χρήματα για την οικογένεια στη χώρα καταγωγής. Συνήθως οργανισμοί που εμπλέκονται στη διαχείριση προσφυγικών ροών, όπως η Ύπατη Αρμοστεία ή το Ταμείο Προσφύγων της ΕΕ αποδεσμεύουν κονδύλια για τη στέγαση προσφύγων σε διαμερίσματα. Άλλες φορές αυτό γίνεται μέσω της μέριμνας εθνικών προγραμμάτων πρόνοιας που συνδέονται με την εργασία και την εκπαίδευση. Τα προγράμματα αυτά αποσκοπούν στην αποϊδρυματοποίηση των προσφύγων, δηλαδή στην ένταξή τους σε κανονικές συνθήκες διαβίωσης έξω από τα κέντρα φιλοξενίας. Επίσης η εύρεση στέγης θεωρείται σημαντική, επειδή έχει αντίκτυπο στην κυρίαρχη κοινωνία υποδοχής. Ενισχύεται η τοπική οικονομία αλλά και η ορατότητα των προσφύγων όχι ως ομάδες αλλά ως άτομα ή οικογένειες, και έτσι έχουν τη δυνατότητα να γνωριστούν και να αναπτύξουν φιλικές και κοινωνικές σχέσεις με τη γειτονιά και την τοπική κοινωνία.

Όμως στις μεγαλύτερες πόλεις παρατηρείται ένα γενικότερο έλλειμμα στέγης και συχνά επιλέγονται περιοχές προαστίων ή εργατικών κατοικιών που αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα, όπως υψηλά ποσοστά ανεργίας, ναρκωτικά, εγκληματικότητα, υποβαθμισμένες υποδομές. Μια άλλη επιλογή είναι η φιλοξενία σε σπίτια φίλων ή συγγενών. Είναι ιδιαιτέρως δημοφιλής στις περιπτώσεις ανδρών που μεταναστεύουν μόνοι τους. Αντίθετα, στις περιπτώσεις οικογενειών αποτελεί προσωρινή λύση. Αυτή η επιλογή θεωρείται ‘ασφαλής’, αφού βασίζεται σε δεσμούς συγγένειας, εντοπιότητας (από την ίδια πόλη ή χωριό) ή εθνικότητας. Από την άλλη μεριά όμως αυτή η λύση δημιουργεί προβλήματα. Συχνά χρησιμοποιείται ως πρόσχημα για τη διαμόρφωση ενός κλίματος καχυποψίας που συμβάλλει στα αρνητικά στερεότυπα. Ειδικά για τους μουσουλμάνους πρόσφυγες και μετανάστες και τη σύνδεσή τους συχνά με την τρομοκρατία, αυτά τα διαμερίσματα μεταφέρονται στα ΜΜΕ ως ‘γιάφκες’. Όμως παραβλέπεται το γεγονός ότι η παροχή στέγασης αποτελεί ευκαιρία εκμετάλλευσης, ειδικά για πρόσφυγες ή μετανάστες «χωρίς χαρτιά» (υψηλές τιμές, κακής ποιότητας σπίτια/διαμερίσματα, μεγάλος αριθμός συγκατοίκων).

Εργασία

Η εργασία αποτελεί βασικό όρο της ενσωμάτωσης, πέρα από ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα που μπορεί να εξασφαλίσει τη διαβίωση με όρους αξιοπρέπειας. Επίσης αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την ενδυνάμωση του πρόσφυγα, την ανάπτυξη του αισθήματος ότι μπορεί να αυτοσυντηρηθεί και να συντηρήσει την οικογένειά του, είτε αυτή βρίσκεται μαζί του είτε έχει μείνει πίσω. Άλλωστε η εύρεση εργασίας συνδέεται άμεσα με την απόφαση του μετανάστη να φύγει από τη χώρα καταγωγής.  Η απόκτηση του καθεστώτος του πρόσφυγα σηματοδοτεί το νόμιμο δικαίωμα των προσφύγων να εισέλθουν στην αγορά εργασίας χωρίς περιορισμούς. Ωστόσο, σε αυτό παρουσιάζεται μια νέα σειρά από εμπόδια, όπως η διαθεσιμότητα θέσεων εργασίας, η εξοικείωση με την τοπική αγορά εργασίας, η γνώση της γλώσσας και η αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων. Για την καλύτερη εργασιακή τύχη των προσφύγων και μεταναστών είναι αναγκαία η αναγνώριση των επαγγελματικών τους προσόντων, των δεξιοτήτων και της εμπειρίας τους. Οι νέες τεχνολογίες παίζουν καθοριστικό ρόλο για την αναγνώριση αυτή αλλά και για την επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων.

Εκπαίδευση

Μια άλλη οριζόντια κατηγορία που επηρεάζει πολλές πτυχές της ενσωμάτωσης των προσφύγων είναι η γλώσσα. Αυτό δεν είναι τυχαίο, διότι η γλώσσα συντελεί καθοριστικά στη επιτέλεση διαφορετικών μορφών ενσωμάτωσης, όπως η εργασία, τα προγράμματα κατάρτισης, η επανεκπαίδευση. Επίσης επιτρέπει τη δικτύωση, την κοινωνική και πολιτισμική συμμετοχή ή ακόμα και την εξεύρεση στέγης, ενώ συχνά θεωρείται από την κοινωνία αποδοχής ως δείκτης προσέγγισης του πολιτισμού της κυρίαρχης κοινωνίας από την πλευρά των προσφύγων. Οι πρόσφυγες γενικά συμμετέχουν στο χαμηλότερο επίπεδο της εκπαίδευσης, όπως η βασική γλωσσική εκπαίδευση ή τα μαθήματα πληροφορικής. Συχνά αυτά είναι ανεπαρκή ως εφόδια για την αγορά απασχόλησης ή για την ανώτερη εκπαίδευση. Ως εκ τούτου, οι πρόσφυγες βρίσκονται προσδεμένοι σε χαμηλότερα επίπεδα από αυτά που θα ήθελαν ή θα τους ταίριαζαν, θυσιάζοντας συχνά το δικό τους παρόν για το μέλλον των παιδιών τους. Οι πρόσφυγες που εισέρχονται στην ανώτερη εκπαίδευση το κάνουν συχνά με υψηλό προσωπικό κόστος. Η ενσωμάτωση των γυναικών επηρεάζεται ιδιαίτερα από τη γλώσσα. Όπου οι γυναίκες συμμετέχουν σε μαθήματα γλώσσας και άλλων μαθημάτων, αυτό ενισχύει την αυτοεκτίμησή τους και τον αυτοσεβασμό τους.

Κοινωνική Ζωή

Δεν είναι εύκολο να μετρηθεί η κοινωνική συμμετοχή. Σε αντίθεση με την απασχόληση ή τη στέγαση, η κοινωνική ενσωμάτωση ξεκινά ανεξαρτήτως της τυπικής κατάστασης. Κατά την περίοδο του ασύλου, ιδιαίτερα ενόσω ζουν σε κέντρα υποδοχής, σχηματίζονται φιλίες  και δίκτυα με άλλους αιτούντες άσυλο είτε με τα μέλη του προσωπικού ή άλλους επαγγελματίες που ασχολούνται με την παροχή υπηρεσιών και υποστήριξης. Με την πάροδο του χρόνου, η οικειότητα και οι δεσμοί με τη νέα κοινωνία μπορεί να ενισχυθούν. Αυτό οδηγεί το άτομο στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης, ωθώντας το σε μια πορεία πλήρους συμμετοχής στην κοινωνία. Η ταχύτητα και ο βαθμός στον οποίο οι πρόσφυγες  μπορούν να ενσωματωθούν κοινωνικά, εξαρτάται εν μέρει από τις δομές της κυρίαρχης κοινωνίας και εν μέρει από τους ίδιους τους πρόσφυγες, την επιθυμία τους και την ικανότητα να αλληλεπιδρούν με τους άλλους. Με την πάροδο του χρόνου, οι πρόσφυγες δημιουργούν έναν τρόπο ζωής στο πλαίσιο της νέας χώρας. Υπάρχουν βέβαια παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν αυτή τη διαδικασία ενσωμάτωσης, όπως η θρησκεία, το φύλο ή η οικογένεια.

Θρησκεία

Ένας από τους παράγοντες που μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία ενσωμάτωσης των προσφύγων είναι η θρησκεία. Όπως έχει επισημανθεί, η θρησκεία αποτέλεσε έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες στη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Έτσι, μέχρι τον 19ο αιώνα η λέξη χριστιανός ήταν συνώνυμο του ανθρώπου σε πολλές χριστιανικές χώρες, ειδικά στη Ρωσική Αυτοκρατορία αλλά και στον ευρωπαϊκό νότο. Την ίδια στιγμή, η έννοια της κοινότητας στον μουσουλμανικό κόσμο (ούμα) είναι συνυφασμένη με την έννοια της θρησκευτικής κοινότητας. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στην πολιτική και θρησκευτική κοινότητα στην Ευρώπη ήταν συνυφασμένος με πολιτικές εξελίξεις  που επέφεραν το διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας, κάτι που δεν συνέβη σε άλλες περιοχές του κόσμου, αλλά δεν έγινε και με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις περιοχές της Ευρώπης. Στην περίπτωση των προσφύγων η θρησκεία αποτελεί σημαντικό σημείο αναφοράς τόσο της προσωπικής τους ταυτότητας όσο και της κοινωνικής τους ζωής. Δημιουργεί γέφυρες με την οικογένεια και την κοινότητα που άφησαν πίσω, με τις ομόθρησκες κοινότητες σε άλλα μέρη του κόσμου (διασπορικές κοινότητες) και άρα δημιουργεί δίκτυα που μπορούν να συντελέσουν στην εγκατάσταση ή και στη μετεγκατάσταση των προσφύγων.  Την ίδια στιγμή όμως μπορεί να βοηθήσει στην ενσωμάτωση των προσφύγων στην κυρίαρχη κοινότητα ή,  αντίθετα, στην απομόνωσή τους.

Επίσης πολλές φορές η θρησκεία σηματοδοτεί μια καινούργια αρχή στην κοινωνία υποδοχής. Οι βαφτίσεις αποτέλεσαν σημαντικό ζήτημα στην περίπτωση των Αλβανών μεταναστών που έφτασαν στην Ελλάδα το 1990. Πολλές φορές η βάφτιση σήμαινε τη διαμόρφωση ισχυρών σχέσεων με την χώρα υποδοχής, ισχυροποιούσε τη σχέση με τα δίκτυα και τον πολιτισμό των Ελλήνων, αλλά βοηθούσε και στη διαδικασία νομιμοποίησής τους. Την ίδια στιγμή δεν έλλειψε η καχυποψία για τα κίνητρα αυτής της θρησκευτικής αλλαγής. Παρόμοια φαινόμενα συναντάμε και σε άλλες χώρες.